140. rocznica urodzin Profesora Jana Czochralskiego – twórcy metody, która zmieniła świat/140th anniversary of the birth of Professor Jan Czochralski – the creator of the method that changed the world
W październiku 2025 roku obchodzimy 140. rocznicę urodzin Profesora Jana Czochralskiego, jednego z najwybitniejszych polskich naukowców, którego przełomowe odkrycia stały się podstawą współczesnej elektroniki. Jak wyglądała jego kariera i co sprowadziło go na Politechnikę Warszawską?
Niniejsza biograficzna narracja to nie tylko opowieść o genialnym wynalazcy, ale także świadectwo trudnych czasów odzwierciedlających realia powojennej Polski i starania kolejnych pokoleń, dzięki którym możliwe stało się przywrócenie dobrego imienia Profesorowi.
Lata 1885-1945
Jan Czochralski urodził się 23 października 1885 roku w Kcyni, wówczas pod zaborem pruskim. Już w młodości fascynowała go chemia i lubił eksperymentować. W wieku 19 lat, w poszukiwaniu możliwości rozwoju, wyjechał do Berlina. Jego kariera w Niemczech rozpoczęła się od pracy w aptece, a następnie w laboratorium firmy Kunheim & Co. Kluczowym momentem było zatrudnienie w zakładach Allgemeine Elektricitäts-Gesellschaft (AEG), gdzie z czasem objął stanowisko szefa Laboratorium Metalurgicznego. Równocześnie z pracą zawodową poszerzał swoją wiedzę, uczestnicząc w wykładach na Wydziale Chemii Politechniki w Charlottenburgu. W latach 1911–1914 był asystentem Wicharda von Moellendorffa, z którym opublikował swoją pierwszą pracę naukową dotyczącą krystalografii metali. To właśnie w Berlinie, w 1916 roku, dokonał swojego najsłynniejszego odkrycia – metody pomiaru szybkości krystalizacji metali, która później zrewolucjonizowała elektronikę i jest dziś znana na całym świecie jako „metoda Czochralskiego”. Jak głosi anegdota, stało się to przez przypadek, gdy zamyślony, zamiast w kałamarzu, zanurzył stalówkę pióra w tyglu z roztopioną cyną. Wyciągnięte z cieczy srebrzyste włókno okazało się monokryształem. Ta obserwacja, zbadana z naukową dociekliwością, stała się podstawą technologii, która kilkadziesiąt lat później zadecydowała m.in. o rozwoju Doliny Krzemowej (Silicon Valley).
W 1917 roku Czochralski przeniósł się do Frankfurtu nad Menem, aby zorganizować tam Laboratorium Metalurgiczne, gdzie kontynuował intensywne badania, koncentrując się m.in. na aluminium i jego stopach, uzyskując w tej dziedzinie liczne patenty. To właśnie w tym okresie powstał inny znaczący wynalazek. W 1924 roku, po wieloletnich badaniach, Czochralski opatentował tzw. metal B, czyli pozbawiony cyny stop łożyskowy, który znalazł zastosowanie w kolejnictwie. Składał się on głównie z ołowiu z niewielkimi dodatkami wapnia, sodu, litu i aluminium. Wynalazek ten przyniósł mu nie tylko uznanie, ale również znaczne korzyści majątkowe, gdyż patent został zakupiony przez wiele państw, w tym USA, Francję i Anglię. W okresie niemieckim Czochralski był również aktywnym organizatorem życia naukowego. W 1919 roku stał się współzałożycielem Niemieckiego Towarzystwa Metaloznawczego, a w 1925 roku – jego prezesem. Okres niemiecki zakończył się w 1928 roku, kiedy to na zaproszenie prezydenta Ignacego Mościckiego, profesora i doktora honoris causa Politechniki Warszawskiej, Czochralski powrócił do odrodzonej Polski.
W kraju objął Katedrę Metalurgii i Metaloznawstwa na Wydziale Chemii naszej Uczelni, gdzie zorganizował nowoczesny Instytut Metalurgii i Metaloznawstwa. Okres II wojny światowej to najtrudniejszy i najbardziej dramatyczny rozdział w jego życiu. W czasie okupacji, za zgodą Niemców, uruchomił w Politechnice Warszawskiej Zakład Badań Materiałów, który stał się schronieniem dla pracowników i przykrywką dla działalności konspiracyjnej Armii Krajowej. Pod jego okiem, w legalnie działającym zakładzie, produkowano specjalne fragmenty granatów, elementy uzbrojenia oraz remontowano broń dla polskiego podziemia.
Prof. Jan Czochralski na Politechnice Warszawskiej (pierwszy od lewej). Fot. z zasobów Muzeum PW
Okres powojenny i przywracanie dobrego imienia
Po wojnie, mimo bohaterskiej postawy, Jan Czochralski padł ofiarą niesłusznych pomówień o współpracę z okupantem. Chociaż śledztwo umorzono z braku dowodów, w grudniu 1945 roku Senat Politechniki Warszawskiej, prawdopodobnie na skutek przedwojennych animozji i nieznajomości jego konspiracyjnej działalności, podjął uchwałę o wykluczeniu go z Uczelni. Czochralski powrócił do rodzinnej Kcyni, gdzie założył firmę kosmetyczną BION. Zmarł 22 kwietnia 1953 roku, będąc pod stałą inwigilacją służb bezpieczeństwa.
Proces przywracania dobrego imienia był długi i skomplikowany. Próby podejmowane w 1984 i 1993 roku nie przyniosły rezultatu. Przełom nastąpił w 2011 roku, kiedy z inicjatywy Rektora Politechniki Warszawskiej, prof. Włodzimierza Kurnika, przeprowadzono szeroką kwerendę archiwalną. Badania w archiwach, m.in. Instytutu Pamięci Narodowej, jednoznacznie potwierdziły jego współpracę z wywiadem Komendy Głównej Armii Krajowej. Wszystkie oskarżenia okazały się oparte na domniemaniach i osobistych odczuciach, a nie na dowodach. Ostatecznie, 29 czerwca 2011 roku, Senat Politechniki Warszawskiej, po 66 latach, uchwałą przywrócił mu dobre imię i uznał jego wysoce patriotyczną postawę. Naturalną konsekwencją było ogłoszenie przez Sejm RP roku 2013 Rokiem Jana Czochralskiego. Koordynatorem ogólnopolskich obchodów został prof. Mirosław Nader z Politechniki Warszawskiej, którego działania przyczyniły się do przywrócenia dobrego imienia Profesorowi Czochralskiemu. Równolegle popularyzacją dorobku tego wybitnego naukowca zajmował się dr Paweł Tomaszewski z Polskiej Akademii Nauk. Rok później Politechnika Warszawska ogłosiła Konkurs o Nagrodę im. Prof. Jana Czochralskiego. Do roku 2025 roku odbyło się sześć edycji tego konkursu.
Dziedzictwo Jana Czochralskiego jest nie do przecenienia. Odkryta przez niego metoda umożliwiła masową produkcję monokryształów, zwłaszcza krzemu. Dziś niemal wszystkie urządzenia elektroniczne, od smartfonów po komputery, zawierają układy scalone oparte na kryształach wytwarzanych jego sposobem. Jan Czochralski był postacią nietuzinkową – łączył w sobie cechy naukowca i praktyka, patrioty i mecenasa sztuki. W 2019 roku Profesor Jan Czochralski zwany „ojcem światowej elektroniki” został uhonorowany kamieniem milowym „IEEE Milestone”. Uroczystości związane z odsłonięciem tablicy „IEEE Milestone” w Politechnice Warszawskiej odbyły się sześć lat temu 14 listopada w ramach obchodów przypadającego dzień później Dnia Politechniki Warszawskiej. Nazwisko Profesora zostało wpisane do Panteonu Wynalazców i Odkrywców Polskich, a on sam stał się najczęściej cytowanym i wymienianym w literaturze naukowej polskim uczonym.
Dla pierwszych 10 osób, które zgłoszą się do Muzeum Politechniki Warszawskiej, przygotowaliśmy wyjątkowy upominek – książkę „Jan Czochralski prekursor współczesnej elektroniki. Stulecie odkrycia metody krystalizacji”, red. A. Pajączkowska, E. Talik, M. Nader, E. Borysowicz, Warszawa 2013, na podstawie której opracowano niniejszy materiał.
Salonik prof. Jana Czochralskiego w Muzeum Politechniki Warszawskiej
In October 2025 we celebrate the 140th anniversary of the birth of Professor Jan Czochralski, one of the most outstanding Polish scientists, whose groundbreaking discoveries laid the foundation of modern electronics.
Born in 1885 in Kcynia, he began his career in Berlin, where in 1916 he discovered the famous Czochralski method of crystal growth – an accidental observation that became the basis for semiconductor technology. Later in Frankfurt he patented the tin-free bearing alloy known as metal B, and in 1928, at the invitation of President Ignacy Mościcki, he returned to Poland to head the Department of Metallurgy at Warsaw University of Technology. During World War II, his Materials Research Laboratory served as a cover for the Polish underground.
After the war, despite his patriotic stance, he was wrongly accused of collaboration and expelled from the university. He died in 1953 under surveillance. For decades attempts to restore his reputation failed, until in 2011 the Senate of Warsaw University of Technology rehabilitated him, supported by archival research proving his cooperation with the Home Army intelligence. In 2013 the Polish Parliament declared the Year of Jan Czochralski, coordinated by prof. Mirosław Nader, while dr Paweł Tomaszewski worked to popularize his legacy. Since 2014 the university has awarded the Jan Czochralski Prize, held six times by 2025.
Czochralski’s method enabled large-scale production of silicon crystals, which revolutionized electronics. Today nearly all electronic devices – from computers to smartphones – rely on this process. He combined the qualities of a scientist, innovator, and patron of the arts. In 2019 he was honored with the IEEE Milestone and included in the Pantheon of Polish Inventors and Discoverers. He remains the most frequently cited Polish scholar in international scientific literature, remembered as the “father of modern electronics.”
For the first 10 visitors to the Museum of the Warsaw University of Technology, we have prepared a special gift – the book “Jan Czochralski, a Pioneer of Modern Electronics. The Centennial of the Discovery of the Crystal Growth Method”, edited by A. Pajączkowska, E. Talik, M. Nader, E. Borysowicz, Warsaw 2013, which served as the basis for this material [in Polish].
